اختلالات رفتاری کودکان شامل رفتارهایی می‌شود که خارج از محدوده سنی و رفتار بهنجار هست. به طور کلی مفهوم بهنجار، به رفتارهای استانداری که در چهارچوب تعیین شده صورت می‌گیرد گفته می‌شود. اما در مقابل رفتارها و صفاتی که قابل قبول عموم جامعه نباشد و از استاندارهای موجود خارج شود، رفتار نابهنجار نام می‌گیرد. کودکی که به اختلالات رفتاری دچار است رفتار قابل قبول و بهنجاری ندارد. همه ما حداقل یک بار در اطرافمان شاهد کودکی بوده‌ایم که رفتارهایی نا‌مشابه به رفتار کودکان دیگر دارد. او با همه بدرفتاری می‌کند، وسایل را می‌شکند، سر و صدای زیادی ایجاد می‌کند، پرخاشگری دارد، هم سالان یا پدر و مادر خود را کتک می‌زند و به حرف کسی گوش نمی‌دهد.
از رایج‌ترین انواع اختلالات رفتاری در کودکان می‌توان به اختلال بیش فعالی و نقص توجه، اختلال سلوک و اختلال نافرمانی مقابله‌ای اشاره کرد که در این مقاله بیشتر به آن‌ها می‌پردازیم. این اختلالات علائمی مشابه هم دارند و تشخیص اختلال کودک بدون تخصص، امری سخت محسوب می‌شود و نیاز به نظر متخصص کودک دارد. به همین دلیل برای تشخیص گذاری دقیق باید به مشاوره کودک مراجعه نمود.
علل ابتلا به اختلالات رفتاری
شیطنت، بالا پایین پریدن، حرف گوش نکردن، رفتارهای تکانشی و پرخاشگری در کودکان تا حدی امری طبیعی محسوب می‌شود. این در حالی است که برخی از کودکان رفتارهایی بیش از اندازه مشکل آفرین و به اصطلاح رفتارهای سختی دارند. این اختلالات رفتاری کودکان می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد:
- شرایط ژنتیکی و ارثی
- عوامل مختل کننده پیش از تولد
- نارسایی‌ها در بدو تولد
- مشکلات زایمان مادر
- آسیب جسمانی به مغز
- فقر و وضعیت نامساعد اقتصادی
- شرایط محیطی
- شرایط خانوادگی نامناسب و پراسترس
- شرایط اجتماعی و فرهنگی نامناسب
- شکست‌های پی در پی و تجربه ناکامی
- بدرفتاری با کودک
- نادیده گرفتن نیازهای کودک
- روابط ناسالم
- روابط ضعیف با دوست و همسالان
- الگوهای تربیتی غلط
- بیماری‌های مزمن جسمانی
- جنسیت
- رشد ناکافی مغز
- مشکلات یادگیری
انواع اختلالات رفتاری در کودکان
بیش فعالی و نقص توجه (ADHD)
بیش فعالی که برخی از مردم آن را با واژه نادرست پیش فعالی بیان می‌کنند، اختلالی شایع در کودکان است. در این اختلال اگر کودک فقط به نوع بیش فعالی دچار باشد دارای انرژی بسیاری است و تحرکات جسمانی زیادی دارد، اما در برخی مواقع این اختلال با نقص توجه نیز همراه است که در آن کودک نمی‌تواند به خوبی بر روی یک موضوع تمرکز کند.
بیش فعالی: ناتوانی در نشستن و بی حرکت ماندن، بیقراری، سر وصدا، بدو بدو، جنب و جوش بیش از حد
نقض توجه: پرش افکار، پریدن از یک تکلیف به تکلیف دیگر، از یاد بردن مطالب درسی، عدم تمرکز، نقص در انجام تکالیف
رفتارهای تکانشی
کودک زمانی که آرام و قرار ندارد، بیش از اندازه صحبت می‌کند، تحمل کمی دارد، بدون فکر کردن کاری را انجام می‌دهد و در نهایت دچار اشتباهات بسیاری می‌شود دارای رفتارهای تکانشی است.
اختلال سلوک
طبق تحقیقات به عمل آمده یک سوم کودکانی که به اختلال سلوک مبتلا می‌شوند، اختلال بیش فعالی نیز دارند. این کودکان رفتارهای به شدت ضداجتماعی و ناشایستی از خودشان نشان می‌دهند. برخی از نشانه‌های این اختلال:
- تمایل به دعوا و درگیری
- پرخاشگری با تمام اطرافیان
- تمایل به سیگار و مواد مخدر از سن کم
- سابقه فرار از مدرسه
- دروغ گفتن
- رفتارهای آزاردهنده مانند سواستفاده جسمی، جنسی، قلدری و…
- نداشتن احساس دلگرمی و همدلی
- استفاده از وسایل مختلف در حین دعوا
- تمایل به خودکشی
- تمایل به فرار از خانه
اختلال نافرمانی مقابله‌ای
بدخلقی، زود عصبانی شدن، دعوا و درگیری با اطرافیان، عزت نفس پایین، سرپیچی از قوانین منزل و آزار و اذیت از ویژگی‌های بارز کودکان دارای اختلال نافرمانی مقابله‌ای است.
پیامدهای اختلالات رفتاری
- مشکل در برقراری ارتباط و صحبت کردن با دیگران
- مشکل در زبان مانند پژواک گویی
- نداشتن سازگاری اجتماعی
- افت تحصیلی و مشکلات تحصیلی
درمان و راهکارهای درمانی اختلالات رفتاری در کودکان
از تشدید تمامی اختلالات روانی در صورت تشخیص به موقع و مداخله زودهنگام می‌توان جلوگیری کرد. درمان نکردن اختلالات رفتاری کودکان، مشکلات متعددی را برای آن‌ها به وجود می‌آورد. بسیاری از بزهکاران و مجرمان اجتماعی از اختلال سلوک و رفتاری در کودکی رنج می‌بردند. نوع درمان و شرایط آن توسط متخصص بعد از مشاهده و تشخیص نوع اختلال مشخص می‌شود. به صورت کلی درمان این اختلال به روش‌های زیر انجام می‌شود:
آموزش مهارت ارتباطی به والدین
کودک بیشترین تایم خود را در محیط خانواده کنار والدین سپری می‌کنند. با آموزش نوع برخورد با نیازهای کودک می‌توان درصد زیادی از این نافرمانی ها را کنترل کرد.
آموزش اجتماعی
نحوه تعامل و برقراری ارتباط با دیگران در اجتماع به کودک آموزش داده شود.
مهارت کنترل خشم
کودک باید دلایل خشم و ناکامی راش ناسایی کند و سپس رفتارهای صحیح را جایگزین رفتارهای ناردست و خشونت آمیز کند.
تشویق
برای کاهش استرس، افزایش خودباوری و افزایش عزت نفس باید کودک را در زمان انجام رفتار صحیح تشویق کرد تا رفتار مثبت در او تقویت شود. با روش تشویق اصولی، رفتار منفی را حذف و رفتار مثبت را جایگزین می‌کنیم.
خانواده درمانی
با مراجعه به مشاوره خانواده، ارتباط اعضا سازمان دهی می‌شود، مشکلاتشان شناسایی و برطرف می‌شود، حل مسئله را آموزش می‌بینند و دلایل بروز این اختلال شناسایی می‌شود.
درمان شناختی_رفتاری
متخصص مستقیما بر روی رفتار و دلایل بروز آن تمرکز می‌کند و به کودک کمک می‌کند تا رفتارش را تحت کنترل خودش در بیاورد.
بازی درمانی
در جلسات مشاوره کودک، روانشناس متناسب با سن کودک، درمان را در قالب بازی انجام می‌دهد.
دارو درمانی
در زمان تشدید اختلال کودک به روانپزشک ارجاع داده می‌شود تا با دارو درمانی برای کنترل رفتارهای تکانشی استفاده شود.
سخن آخر
اختلال رفتاری کودکان با علائمی مانند پرخاشگری، درگیری، نافرمانی از والدین، سرپیچی از قوانین منزل و مدرسه و به طور کلی رفتار نابهنجار خودش را نشان می‌دهد. اختلال سلوک، نافرمانی مقابله‌ای، بیش فعالی و نقض توجه از انواع این اختلال به حساب می‌آید. والدین با آگاهی از علائم این بیماری در صورت مشاهده هر رفتار خارج از حد نرمال و مشابه این علائم در فرزندشان باید به مشاوره کودک مراجعه کنند. تشخیص زودهنگام و درمان به موقع می‌تواند از تشدید اختلال رفتاری در کودک جلوگیری نماید.
