همه ما کودکانی را در فامیل وهمسایه و آشنا دیده‌ایم که مدام فریاد می‌زند، وسایل را به اطراف پرت می‌کند، فحش می‌دهد و حتی با دیگران گلاویز می‌شود. این رفتار نابهنجار، پرخاشگری در کودکان محسوب می‌شود که در زیر مجموعه اختلالات رفتاری قرار دارد. کودک پرخاشگر به یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های اصلی والدین تبدیل می‌شود. پدر و مادرها از رفتن به میهمانی، مکان‌های عمومی، شرکت در مراسم‌های مختلف به شدت دچار اضطراب و نگرانی می‌شوند. آن‌ها از این موضوع می‌ترسند که نکند فرزندشان باعث شرم و خجالتشان بشود. والدین در اکثر اوقات حتی نمی‌دانند برای کنترل رفتار فرزندشان باید چه اقدامی انجام دهند.
پرخاشگری کودکان تا حدودی امری طبیعی به شمار می‌رود اما اگر این رفتار در اکثر اوقات و به دفعات انجام شود از حالت طبیعی خارج شده و به اختلال تبدیل می‌شود. این رفتار به دلایل متعددی مانند عوامل بیولوژیکی، عدم مهارت کنترل خشم، ضعف مهارت‌های ارتباطی، بد رفتاری والدین و ناتوانی در بیان منظورشان به دیگران، شکل می‌گیرد. هرچه آموزش مهارت ارتباطی و کنترل احساسات از سنین پایین‌تر آغاز شود امکان اینکه پرخاشگری بر رفتار کودک غلبه کند، کمتر می‌شود.
پرخاشگری و انواع آن
همه انسان‌ها در هر سنی که باشند احساس خشم را تجربه می‌کند. خشم یک حس طبیعی است که با پرخاشگری نمود بیرونی پیدا می‌کند. اما نکته قابل توجه این است که هر کسی که خشمگین می‌شود از خودش پرخاشگری نشان نمی‌دهد. هر فردی از بدو تولد تا آخر عمر می‌تواند این رفتار ناسازگارانه را از خودش بروز دهد. متخصصان پرخاشگری را به دو دسته ابزاری و انفعالی تقسیم کرده‌اند:
پرخاشگری ابزاری
رفتارهایی مانند داد و فریاد، رجزخوانی، ناسزا گویی ازرفتارهایی محسوب می‌شود که صرفا برای جلب توجه یا بیان خشم هستند. این نوع رفتار جزو پرخاشگری ابزاری به شمار می‌رود که هدفی غیر از صدمه به دیگران دارد. پرخاشگری کنترل شده، پنهان، تهاجمی، از دیگر نام‌های دیگر این پرخاشگری هستند.
پرخاشگری انفعالی
این نوع پرخاشگری به قصد آسیب به خود و دیگران ابراز می‌شود. کتک کاری، شکستن وسایل، درگیری فیزیکی با دوستان از جمله نوع انفعالی محسوب می‌شود.
علل پرخاشگری کودکان
ویژگی‌های فردی
عملکرد ضعیف هوش، نداشتن مهارت ارتباطی، عدم کنترل احساسات، خلق و خوی دشوار، نداشتن احساس دلسوزی و تجربیات عاطفی کودکی از عوامل بروز پرخاشگری هستند که در ویژگی‌های فردی ریشه دارند.
الگوپذیری از پدر و مادر
کودک مانند لوحی سفید می‌مانند که به واسطه تربیت و مشاهده رفتار دیگران، شکل می‌گیرد. او با الگو برداری از والدینش شیوه رفتاری خود را انتخاب می‌کند. کودکان با دیدن بزرگ‌ترها می‌آموزند که چگونه برخورد کنند، چگونه احساسات خود را کنترل کنند، چگونه به خواسته خود برسند و به چه صورتی خشم را مهار کنند. درصورتی که والدین خود افرادی عصبی و پرخاشگر باشند کودک الگو برداری کرده و همانند آن‌ها رفتار می‌کند.
تقویت رفتار منفی توسط والدین برای رسیدن به خواسته‌ها
برخی از والدین با ناآگاهی از تقویت رفتار منفی در فرزند خود، به گونه‌ای با او برخورد می‌کنند که این رفتار منفی در کودک تشدید می‌شود. برای مثال زمانی که کودک با داد و فریاد خواسته‌ای از والد خود دارد، پدر یا مادر هول شده و فورا آن خواسته را عملی می‌کند. این عملکرد سبب تقویت پرخاشگری در کودک می‌شود. به گونه‌ای که او یاد می‌گیرد برای رسیدن به خواسته‌های خویش باید پرخاشگر باشد. همچنین این روند لجبازی در کودکان را نیز پررنگ می‌کند.
عوامل ارثی و محیطی
برخی از کودکان، پرخاشگری را از والدین خود به ارث می‌برند. در کنار مسائل ژنتیکی، عواملی مانند مشکلات اقتصادی، طلاق والدین، ناآرامی‌های منزل، فشار روانی، دلهره پدرومادر، درگیری اعضای خانواده و دیگر مشکلات محیط زندگی نیز در ایجاد رفتار پرخاشگرانه و ایجاد اضطراب در کودکان نقش موثری دارد.
تاثیرفیلم، سریال و رسانه در پرخاشگری
تحقیقات بسیاری در زمینه میزان تاثیرپذیری رسانه بر پرخاشگری کودکان به عمل آمده است. تماشای فیلم‌های خشن، صحنه‌های دلخراش، بازی‌های کامپوتری جنگی، خشونت را در کودکان تشدید می‌کند و این افراد عموما رابطه خوبی با اطرافیان و همسالان خود ندارند. اگر این روند ادامه دار باشد، به اعتیاد منجر می‌شود و در تربیت صحیح کودکان خلل بزرگی ایجاد می‌کند.
عوارض مصرف دارو
برخی از داروها عوارض جانبی نامطلوبی را به دنبال خود دارند. پرخاشگری در کودکان و کج خلقی نیز می‌تواند در اثر استفاده از دارو صورت بگیرد.
مهد کودک و مدرسه
کودکان گاهی به واسطه هم‌کلاسی‌های پرخاشگر یا معلمانی عصبی، دچار پرخاشجویی می‌شوند.
ارتباط پرخاشگری با دیگر اختلالات روانی
پرخاشگری می‌تواند با اختلال سلوک، اختلال بیش فعالی و اختلال افسردگی در کودکان ارتباط داشته باشد. بیش فعالی یک اختلال روانی است که کودک به مداوم بالا و پایین می‌پرد، تمرکز خوبی ندارد، حالات برانگیختگی و بی قراری دارد، در برقراری ارتباط اجتماعی موفق عمل نمی‌کند، وسط حرف دیگران می‌پرد، انرژی مضاعفی دارد و اغلب وسایلش را گم می‌کند. اغلب کودکان بیش فعال، رفتار تکانشی نیز دارند. برای تشخیص دقیق تنها باید از مشاوره کودک کمک گرفت.
نحوه برخورد با کودک پرخاشگر
- والدین صبور باشند و الگویی خوب در برخورد با فرزندشان داشته باشند.
- علل پرخاشگری را جستجو کنید و درصدد رفع آن بربیاید.
- با فرزند خود صحبت کنید و در آرامش به او توضیح دهید رفتار مناسبی ندارد.
- استفاده از تنبیه مناسب و غیربدنی. برای مثال از بازی با پلی‌استیشن امروز تعطیل است. یا محدود کردن تایم تماشای تلویزیون.
- رفتارهای مثبت و مناسب را با پاداش در او تقویت کنید.
- اگر او از یکی از والدین خود این رفتار را الگو برداری می‌کند، رفتار والد را اصلاح کنید.
- از مشاوره کودک کمک بگیرید.
سخن آخر
پرخاشگری نمود بیرونی و قابل مشاهده احساس خشم است. همه افراد از بدو تولد تا آخر عمر می‌توانند احساس خشم را تجربه کنند اما این تجربه همیشه با پرخاشگری همراه نیست. کودکان نیز به علل متعدد از جمله شرایط محیطی، ویژگی‌های فردی،الگوپذیری وعومل ژنتیکی، پرخاشگری را تجربه می‌کنند. والدین با کمک مشاوره خانواده می‌توانند به اصلاح رفتارهای ناصحیح خود بپردازند و همچنین مهارت تربیتی و نحوه برخورد با کودک پرخاشگر را آموزش ببینند.
